Oorzaak en gevolg

Visualiseren van oorzaak-gevolg-redeneringen

Beschrijving van de (deel)vaardigheid
Het belangrijkste doel van dit lesmateriaal is om leerlingen vaardigheden aan te leren waarmee ze redeneringen kunnen ontleden. Leerlingen moeten een redenering ‘voor zich kunnen zien’ (visualiseren). Wat is oorzaak en gevolg, welke factoren spelen een rol, en wat is die rol? Pas wanneer je een redenering hebt ontleed kun je kijken in hoeverre de veronderstelde verbanden ook daadwerkelijk aannemelijk zijn.

Een voorbeeld: iemand hangt de stelling aan dat ‘drill rap’ verboden moet worden omdat muziekcultuur leidt tot meer steekpartijen. Maar klopt deze redenatie wel? En hoe kun je dat onderzoeken? Dit curriculummateriaal leert leerlingen bij zo’n redenering allereerst een oorzaak-gevolg-schema te maken. Daarnaast zouden leerlingen bij het zien van dit verband direct een kritische houding moeten aannemen. Is het echt aannemelijk dat er een oorzakelijk (causaal) verband tussen deze twee variabelen is, of is de werkelijkheid ingewikkelder? Is ‘drill rap’ wel de enige oorzaak, spelen er meer factoren, of is het wellicht een katalysator? Of is het omgekeerde waar? Is ‘drill rap’ een uitlaatklep van agressie en leidt een verbod tot meer geweld?

Leerlingen gaan inzien dat er verschillende analyses mogelijk zijn van, in dit geval, de toename van het aantal steekincidenten. Die analyses kunnen naast elkaar bestaan in bijvoorbeeld theorieën (denk aan de criminaliteitstheorieën) en eventueel worden onderzocht op hun houdbaarheid.

Uitgangspunten bij de didactiek
Het kunnen visualiseren van redeneringen is een vaardigheid die is opgebouwd uit deelvaardigheden. Om vaardigheden aan te leren moeten ze met regelmaat worden ingeoefend. Met dit materiaal worden een aantal benodigde deelvaardigheden stap voor stap uitgelegd in een stappenplan. Dit stappenplan – en daarmee de deelvaardigheden – wordt in een voorbeeldles doorlopen en dient in vervolglessen als scaffold. Niet beschreven in de lesopzet, maar wel aan te raden, is dat een docent geregeld klassikaal deelvaardigheden voordoet die leerlingen moeilijk vinden (bijv. het ‘ver-variabelen’ van bepaalde factoren). Via een bijgevoegde rubric kunnen leerlingen aan het eind van oefeningen controleren op welk niveau ze de vaardigheden beheersen.

Hoe vaardiger leerlingen worden in het visualiseren en beschrijven van verbanden, hoe complexer de opdrachten kunnen worden. In deze materialen is een aanzet gegeven tot een aantal opdrachten die complexer worden en daarmee ook ‘grotere inzichten’ proberen te bereiken. Na het tekenen van de verbanden moeten de leerlingen deze ook kunnen ‘vertalen’ (in de letterlijke zin van het woord), dat wil zeggen, in woorden omzetten. Hiervoor is gekozen omdat het tekenen weliswaar een gereedschap is waarmee verbanden beter mee kunnen worden begrepen, maar leerlingen uiteindelijk ook moeten kunnen verwoorden hoe verbanden werken.

Doordat de redeneringen zijn getekend, zijn de gevonden verbanden makkelijk tussen leerlingen te vergelijken. Door met elkaar in gesprek te gaan over de verschillen kan relatief eenvoudig worden bereikt dat leerlingen zien dat er meerdere ‘juiste’ analyses en oorzaak-gevolg-redeneringen naast elkaar kunnen bestaan. Dit nuttige inzicht kan leiden tot een ander inzicht, namelijk dat de oplossing van een vraagstuk kan verschillen afhankelijk van je analyse (en dus je referentiekader, theoretisch kader, paradigma, et cetera).

Aansluiting op de rubrics
Het curriculummateriaal beoogt om het sociaalwetenschappelijk redeneren van leerlingen naar een hoger niveau te kunnen tillen. Het gaat hierbij vooral om het ‘Verklaren van een maatschappelijk probleem’. Het progressiemodel beschrijft de verschillende redeneeractiviteiten in drie niveaus. De meest relevante subcategorieën voor dit curriculummateriaal zijn hieronder uitgelicht.

Rubric 2 ‘onderscheiden van oorzaken’ en ‘verbinden van oorzaken en gevolgen’

De vaardigheid van het kunnen visualiseren van een redenering, en er daarna kritisch naar kijken, is van belang wanneer je leerlingen bestaande redeneringen (en dus analyses) wilt laten duiden. Dit komt naar voren in de rubric ‘Verklaren van maatschappelijke problemen’. Leerlingen zijn vaak geneigd te blijven maar één oorzaak te noemen (‘Onderscheiden oorzaken’), halen oorzaak en gevolg door elkaar (‘Verbanden oorzaken en gevolgen’), zijn veel te stellig in de oorzakelijkheid, of zien niet dat wat een oorzaak lijkt, in feite een indicator is voor een dieperliggende oorzaak, die ook het bestudeerde probleem veroorzaakt. Door de ‘tekenlessen’ wordt dit visueel inzichtelijk. Bijvoorbeeld: Wat een oorzaak en een gevolg variabele lijken, blijkt – nadat er een antecederende variabele is gevonden – allebei gevolgen te zijn van eenzelfde oorzaak (zie bijvoorbeeld ‘Bakfietseigenaren stemmen Groen-Links’). Dit zijn inzichten waarmee leerlingen richting een sociaalwetenschappelijk niveau naar sociale fenomenen gaan kijken.

Om bij ‘Onderscheiden van oorzaken’ naar een meer sociaalwetenschappelijk niveau toe te werken is het ook mogelijk om leerlingen verschillende oorzaken en gevolgen te laten ‘clusteren’. Bijvoorbeeld:

• op een specifiek schaalniveau, of:
• vanuit politiek-normatieve visies, of:
• die onderlinge samenhang vertonen, of:
• gecombineerd (of juist gecontrasteerd) kunnen worden vanuit bepaalde sociologische theorieën.

Beschrijving kennisclip
De kennisclip die bij deze curriculummaterialen is ontwikkeld heeft grofweg drie doelen. Het eerste doel is dat wordt uitgelegd waarom het belangrijk is om een juiste analyse te kunnen maken van een probleem. Met andere woorden; waarom het belangrijk is om de redeneringen over de oorzaken van problemen te kunnen begrijpen.
Het tweede doel is om met aansprekende voorbeelden te laten zien, dat simpel klinkende verklaringen – monocausale redeneringen die je nog wel eens in media en politiek tegenkomt – vaak maar een klein deel zijn van een probleemanalyse, en dat het nuttig is juist verder te kijken. Welke aannames zitten achter die redeneringen, welke mechanismen zitten daarachter, en zijn die zo monocausaal zoals verondersteld?
Het derde doel is om alvast te laten zien hoe zo’n geschematiseerde, visuele vorm van een uitgeplozen redenering er uit kan zien. Dit is dus het doel van het modelleren van wat de leerlingen moeten gaan leren.